მთაწმინდის “მამადავითის” მოხატულობის თავისებურებანი

თამარ ხოსროშვილი

გ. ჩუბინაშვილის სახ. ქართული ხელოვნების ისტორიის და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრი

დაიბეჭდა ჟურნალში "საქართველოს სიძველენი" #16

XIX საუკუნე ერთ-ერთი ურთულესი ხანაა საქართველოს ისტორიაში. სახელმწიფოებრიობის დაკარგვას ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმება მოჰყვა (1811წ.). სამწყსოს რუსეთის ეკლესიის სინოდის მიერ დანიშნული სასულიერო პირი – ეგზარქოსი ჩაუდგა სათავეში. უმწყემსმთავროდ დარჩენილი ეკლესია ურთულეს მდგომარეობაში აღმოჩნდა. ის ძალზე დაზარალდა როგორც სულიერად, ასევე მატერიალურად. რუსული ეკლესია ყველა ძალებით ცდილობდა ქართულ ეკლესიებში წირვა-ლოცვა რუსულ ენაზე წარმართულიყო. წნეხის ქვეშ მოექცა ქართველი სამღვდელოებაც. ვინ მოთვლის გასაჭირს, რაც მაშინ ქვეყნის თავზე დატრიალდა. ქართველი ერი კვლავ დადგა ყოფნა-არყოფნის საფრთხის წინაშე.
სწორედ ამ რთულ პერიოდს, კერძოდ, XIX საუკუნის დამლევს განეკუთვნება მთაწმინდის “მამადავითის” სახელობის ეკლესიის მოხატულობა. იგი ერთი შეხედვით სრულიად არაქართული იერისაა. ეს არცაა გასაკვირი – XVIII საუკუნიდან მოყოლებული ხომ, ქართულ საეკლესიო ხელოვნებაში დასავლეთიდან თუ რუსეთიდან შემოჭრილი ტენდენციები მძლავრობს, “...რამაც ლამისაა მოსპო იგი, ეკლესიები თითქმის რომ “დარბაზებად” აქცია, ხატები – თითქმის რომ “სურათებად”... ამიტომაა, რომ ხშირად მნახველთ, ასეთი “სურათების” შემყურე დისტანცია უჩნდებათ მათ მიმართ და “უცხოდ” მიაჩნიათ. არადა, საქმე რომ სხვაგვარადაა, ამას მამა დავითის მოხატულობის უცნაური პროგრამა მიგახვედრებთ. საქმე ისაა, რომ ეკლესიის დიდი ნაწილი ბიბლიური სცენების ნაცვლად ქართველ წმინდანთა გამოსახულებებს ეთმობა, უმთავრესი ყურადღება მათზეა გამახვილებული, რაც ნათლად მიგვახვედრებს ქტიტორთა მიზანს – მოხატულობაში ნაციონალური განწყობილების შემოტანისა.

* * *
დღეს ქართველთათვის ერთ-ერთი უწმინდესი ალაგის, თბილისის მთაწმინდის ისტორია წმ. ცამეტ ასურელ მამათაგან ერთ-ერთის, წმ. დავით გარეჯელის სახელთანაა დაკავშირებული. “პირუელად საკვირველი დავით, დაემკვიდრა ტფილისის მთასა ზედა, აქ მთა წმიდათ წოდებულსა.” მან ბუნებრივად შექმნილ ქვაბულში დაიდო ბინა, იქვე პატარა სამლოცველოც გააკეთა და მოღვაწეობა დაიწყო. აქედან მოყოლებული ეს ალაგი ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სასულიერო კერად იქცა, სახელად კი “მამა დავითის მთა” ეწოდა. მეორე სახელი “მთაწმინდა” X საუკუნეში დაერქვა, რადგან აქ ათონის მთის ქართველმა ბერებმა იმ დროისთვის დანგრეული მონასტერი განაახლეს ივერიის ღვთისმშობლის სახელობაზე. ეს მონასტერი ითვლებოდა ათონის მთის ბერების ბინად საქართველოში. ასე იყო მაშინაც, როცა “მამადავითის” ეკლესია მოიხატა. ეკლესია “კუპელჰალეს” ტიპისაა, გვიანდელი – კერძოდ, XIX საუკუნის შუა ხანებისა. 1850-იანი წლებიდან თბილისში ეკლესიების განახლებისა და შენების პროცესი გაცხოველებულა. მაშინ გადაწყდა სწორედ მთაწმინდაზეც დიდი ზომის ეკლესიის აღმართვა. ნაგებობას საძირკველი 1861 წელს ჩაეყარა, ათი წლის შემდგომ კი ჯერ კიდევ დაუსრულებელი, უგუმბათო ეკურთხა მაშინდელი ეგზარქოსის ევსევის მიერ. გუმბათით ტაძარი რამდენიმე წლის შემდგომ, იოსებ გრიგორიევის (გრიგორაშვილის) მიერ განსრულდა.
“1889 წ. იქმნა დახატული ეს ეკლესია, მღვდლის ზაქარია გრიგორიევის დროს” -ო– გვიამბობს მღვდელი ნესტორ მაჭარაშვილი. ერთ-ერთი ქტიტორი მამუკა ჯამბაკურ ორბელიანის ასული, ალექსანდრა ორბელიანი (1835-1914წწ.) ყოფილა მეფე გიორგი XIII-ს ასულის, გაიანე ბატონიშვილის შვილიშვილი, რომელიც გათხოვილი იყო ლევან მელიქიშვილზე (1818-1892წწ.), ნიკოლოზ ბარათაშვილის მეგობარზე. იგი მამა დავითის ეკლესიაშია დაკრძალული.
კედლებზე მხატვრობა არა რეგისტრებად, არამედ სურათებადაა განაწილებული, მხოლოდ გუმბათისა და კონქის გამოსახულებები არაა მოჩარჩოებული. გუმბათში პანტორკრატორია გამოსახული. (სურ.1.) აფრებში ტრადიციულად მახარებლებს ვხედავთ. საკურთხევლის კონქში ქერუბიმთა ზედა მჯდომი ქართული მართლმადიდებლური ტრადიციისთვის უცხო იკონოგრაფიული ტიპის სამებაა (ნახ. 1; სურ.2) ქვემოთ, აფსიდში გამოსახულებები სამ სურათადაა. ცენტრალურში მოციქულთა რიგია, მარჯვნივ წმ. ბასილი დიდი და წმ. გრიგოლი ღვთისმეტყველი დგანან, მარცხნივ კი, წმ. იოანე ოქროპირი და წმ. ნიკოლოზი. ბემის კამარა ხუთ მედალიონში ჩაწერილ წმინდანს ეთმობა (სურ. 3). ცენტრში ღვთისმშობლის, დანარჩენში კი ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველთა ნახევარფიგურული გამოსახულებებია. დასავლეთით მხოლოდ პატრონიკეა მოხატული. აქ ხუთი “სურათია” განლაგებული (ნახ. 2) – ხუთივე სახარებისეულ ამბავს მოგვითხრობს. ცენტრალურზე წყალზე სიარული (მთ.15,28-33), მარჯვნივ, მდიდრისა და ლაზარეს (ლკ.16,19-21) მარცხნივ კი, ფარისევლისა და მეზვერის (ლკ.18,1-44) იგავია დახატული. ჩრდილოეთ კამარაზე იესო ქრისტეს და ცოდვილი ქალის ამბავია გამოსახული, (ლკ.15,11-32), სამხრეთისაზე კი, უძღები შვილის იგავი. (ლკ.15,11-32). ამ უკანაკნელზე მხატვრის ხელრთვაა, რომლის წაკითხვაც ჯერ ვერ მოხერხდა, თუმცა, ლათინური ასოები მიგვახვედრებს, რომ მომხატველი უცხოელია (სურ. 4).
პატრონიკეს ხუთი “სურათი” სტილისტურად სრულიად განსხვავდება ეკლესიის სხვა ხატებებისგან. მათი იერი მიგახვედრებთ, რომ მხატვარი წიგნის ილÁუსტრაციებს იყენებს დედნად. თავიდან გუსტავ დორეს მიერ დასურათებული ბიბლია მოვიძიე, რომელიც “მამადავითის” მოხატვამდე ცოტა ადრე – 1864-66 წლებში გამოიცა. პატრონიკეს სცენები ამ ილÁუსტრაციებს მართლაც ძალზე ჩამოჰგავს, თუმცაღა არ იმეორებს. შემგომმა ძიებამ კი იულიუს შნორ ფონ კაროლსფელდის ბიბლიამდე მიმიყვანა (1854-1860). მისი ორი ილუსტრაცია აღმოჩნდა სწორედ ორი გამოსახულების დედანი – მდიდრისა და ლაზარეს და ფარისევლისა და მეზვერის იგავებისა (სურ. 5, 6).
“მამადავითში” ქართველი წმინდანთა ხატებებიც წიგნის ილÁუსტრაციების მიხედვითაა შექმნილი. მხატვარმა იმ დროისთვის და დღესდღეობითაც ძალზე პოპულარული წიგნი, მიხაილ (გობრონ) საბინინის “საქართველოს სამოთხე” გამოიყენა ნიმუშად.
მოხატულობის სწორედ ამ მონაკვეთზე მინდა გავამახვილო განსაკუთრებული ყურადღება – გამოსახულებებზე, რომლებმაც ჩაანაცვლეს ტრადიციული ბიბლიური სცენები და რომელთა საშულებითაც ქტიტორებმა მოხატულობის სრულიად განსხვავებული პროგრამა შემოგვთავაზეს (სურ. 7)
“მამადავითის” ქართველი წმინდანნი ტყუპისცალივით ჰგვანან “საქართველოს სამოთხეში” გამოსახულ წმინდანთ (სურ. 8, 9). ისინი ოთხივე შვერილსა და ჩრდილოეთ და სამხრეთ კედლებზე, ამ შვერილთა შორის არსებულ მონაკვეთზე არიან განთავსებულნი. საკურთხევლის ორივე ბურჯი წმ. დედების – წმ. ნინოს და წმ. შუშანიკის გამოსახულებებს ეთმობა (სურ. 10,11). კედლებს წმ. მამათა ხატები ამკობს, თითოეულს ხუთ-ხუთი. ჩრდილოეთ კედელზე წმიდა მამანი შიო მღვიმელი, იოსებ ალავერდელი, აბიბოს ნეკრესელი, იოანე მთაწმიდელი და ეფთვიმე მთაწმიდელი არიან წარმოდგენილნი (ნახ. 3), სამხრეთ კედელზე კი – წმიდა მამანი ანტონ მარტყოფელი, ისე წილკნელი, ნეოფიტე ურბნელი, დავით გარეჯელი და იოანე ზედაზნელი (ნახ. 4). საკურთხევლის მოპირდაპირე შვერილთა აღმოსავლეთ მონაკვეთზეც თითო წმ. მამაა გამოსახული – წმ. გაბრიელ მთაწმიდელი და წმ. გიორგი მთაწმიდელი. ამ ციკლის განმასრულებლად კი, ამავე პილÁასტრთა ჩრდილოეთ და სამხრეთ კედლებზე განთავსებული თითო, ორფიგურიანი ხატი გვევლინება – ჩრდილოეთით წმ. დავით აღმაშენებლისა და წმ. ილარიონ ქართველისა, სამხრეთით კი წმ. მოწამე მეფეთა, არჩილისა და ლუარსაბისა.
ეკლესიაში შესულ ადამიანს ქართველ წმინდანთა იმგვარი ერთობა ეგებება, სადაც წმიდა მამანიც არიან, წმიდა მეფენიცა და წმიდა დედანიც. როგორც დავინახეთ, წმიდა მამანი ჭარბობენ. აქედან შვიდი – წმ. ასურელი მამაა. ოთხი – ათონის წმინდა მიწაზე მოღვაწე ღვაწლმოსილი ბერი და კიდევ – წმ. მღვდელმოწამე ნეოფიტე ურბნელი და წმ. მამა ილარიონ ქართველი.
რა ნიშნით მოხდა მათი შერჩევა? თუ ასურელ და მთაწმინდელ მამათა შემთხვევაში თვითონ მთაწმინდის ისტორია გაგვცემს პასუხს, სხვა გამოსახულებებთან მიმართებით ის ვერ დაგვეხმარება. რატომ არის გამოსახული სამხრეთ კედელზე, ასურელ და მთაწმინდელ მამათა შორის ნეოფიტე ურბნელი (ის არც წმ. ასურელი მამაა და არც ათონის ივერთა მონასტერში მოღვაწეობდა) ან რატომ გამოსახეს ცამეტ წმ. ასურელ მამათაგან მხოლოდ შვიდი? რატომ დააყენა მხატვარმა წმ. ილარიონ ქართველი დავით აღმაშენებლის გვერდით? თან ეს უკანასკნელნი ერთ ჩარჩოში მოაქცია (წმ. დავით აღმაშნებელი ხომ XI-XII საუკუნეთა მოღვაწეა, წმ. ილარიონი კი, IX საუკუნის, ისინი ვერც ეპოქებით თანხვდებიან ერთმანეთს და ვერც წოდებებით). ორ წმ. დედათაგან ერთ-ერთი რატომაა მაინცადამაინც წმ. შუშანიკ დედოფალი? ხომ აშკარაა, რომ არც ესაა შემთხვევითი.
ერთი შეხედვით, გაუგებარია, რა ლოგიკითა მოხდა ამა თუ იმ წმინდანის შერჩევა მოხატულობისთვის, უცნაურია წმინდანთა ურთიერთმიმართებაც. ამ ბუნდოვანი საკითხების გასარკვევად კი უმთავრეს გზამკვლევად მიხ. საბინინის “საქართველოს სამოთხე” წავიმძღვარე. წიგნში ილÁუსტრაციების გარდა, იქ შეკრებილმა ტექსტებმა და მათზე დართულმა კომენტარებმა მიიქცია ყურადღება, რომლებიც მოხატულობის პროგრამის ზოგიერთი ასპექტის გასაღები აღმოჩნდა. ვფიქრობ, ამ კუთხით ძალზე საინტერესო და მნიშვნელოვან მინიშნებას გვაძლევს თავად მიხაილ საბინინის ცხოვრებაც და ის მიზეზები, რამაც განაპირობა შექმნა წიგნისა – “საქართველოს სამოთხე”.

* * *
მიხაილი (გობრონ) საბინინი 1845 წელს, თბილისში დაიბადა. მამამისი სასულიერო პირი იყო - ეროვნებით რუსი. იგი ტვერიდან ჩამოვიდა საქართველოში, ცოლად ქართველი ქალი შეირთო და სამუდამოდ აქ დასახლდა.
თავდაპირველად მიხაილი თბილისის კლასიკურ გიმნაზიაში სწავლობდა, შემდგომ კი სწავლა პეტერბურგის სასულიერო აკადემიაში გააგრძელა, სადაც ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხი მოიპოვა. მისი სადიპლომო ნაშრომი იყო “საქართველოს ეკლესიის ისტორია VI-ე საუკუნემდე”. აკადემიაში სწავლის პერიოდშივე მან რუსულად თარგმნა ცნობილი ტრაქტატი “განყოფისათვის ქართლისა და სომხითისა.” სავარაუდოდ სწავლის ბოლო წელს მიხ. საბინინი ბერად აღიკვეცა და სახელად გობრონი ეწოდა.
სტუდენტობის პირველივე წლებში გამოკვეთილა მისი ინტერესი საქართველოს წარსულისადმი; ჯერ კიდევ მაშინ მოუვლია მას საქართველოს ეკლესია-მონასტრები, იქ დაცულ ხელნაწერებს ეცნობოდა, ნახულობდა ძველ ხატებს, სიწმინდეებს, იწერდა ადგილობრივთა მიერ ნაამბობ გარდამოცემებს. მ.საბინინის ხელმძღვანელობით დაიბეჭდა დღესაც ძალზედ ცნობილი ხატი “საქართველოს ეკლესიის დიდება”; მის სახელს უკავშირდება ბოდბეში დედათა მონასტრის დაარსება და სხვა მრავალი რამ.
მიხაილ (გობრონ) საბინინი შესახებ კამათი დღესაც არ წყდება. საზოგადოების ერთი ნაწილი მას ჭეშმარიტ მამულიშვილად, ნამდვილ ქართველად, ნაწილი კი, არც თუ ღირსეულ ადამიანად მიიჩნევს. ასე იყო მის სიცოცხლეშიც. აკი თვითონ წერს ერთ-ერთ წერილში, მეგობარს, ზაქარია ჭიჭინაძეს: “რუსები მქეჯნიან, რომ მათი – ქართველების მხარე გიჭირავსო და ქართველები, ვითა რუსების აგენტი არისო. არ ვიცი ვის რა ვუყავი... ორივე პირთა ფრიად შემაწუხეს.”
ის ორჯერ გააძევეს საქართველოდან, მეორედ, სამუდამოდ 1898 წელს, ეგზარქოს ფლაბიანეს ბრძანებით. მ. საბინინი 1900 წელს მოსკოვში გარდაიცვალა. მისი სურვილი იყო დავითგარეჯში დაეკრძალათ, საფლავი კი მოსკოვის წმ. დანიელის მონასტრის სასაფლაოზე ერგო. დღეს იმ ადგილას რუსეთის პატრიარქის რეზიდენციაა აგებული, ამიტომაც მისი საფლავი გამქრალია
“საქართველოს სამოთხე” მიხაილ (გობრონ) საბინინმა 1882 წელს, პეტერბურგში გამოსცა. თუმცა 1871-73 წლებში მას უკვე დაბეჭდილი ჰქონდა მსგავსი წიგნი, საქართველოს ეკლესიის წმინდანთა ცხოვრების სრული აღწერილობა რუსულ ენაზე, სამ ტომად.
ჯერ კიდევ რამდენმე საუკუნით ადრე შეჰქონდათ სასულიერო პირებს ლიტურგიულ კალენდრებში ქართველ წმინდანთა საკითხავები, თუმცა XVII საუკუნის ბოლომდე არ არსებულა იმგვარი კრებული, სადაც მხოლოდ ქართველი წმინდანნი იქნებოდნენ გაერთიანებულნი. XVII საუკუნის მიწურულსა და XVIII საუკუნის დამდეგს, რთული ისტორიული ვითარებისას განსაკუთრებული მოთხოვნილება გაჩნდა ქართველ წინდანთა ღვაწლის წინ წამოწევისა. ამ საქმის წამოწყება დავითგარეჯის ლიტერატურულ სკოლას უკავშირდება, კერძოდ კი ცნობილ გარეჯელ მოღვაწეს ონოფრე მაჭუტაძეს. მან ძირითადად წმ. ასურელ მამათა საკითხავებს მოუყარა თავი და დასაბამი მისცა ვრცელი ჰაგიოგრაფიული კრებულის შედგენას, რომლიც დომენტი კათალიკოსმა განახორციელა. “დომენტის კრებული” დაედო საფუძვლად შემდგომ ჰაგიოგრაფიულ კრებულებს. “დომენტის კრებულის” შევსებისა და სრულყოფისთვის წმ. იოანე ნათლისმცემლის მონასტრის ბერს, ბესარიონ ორბელიშვილს დაუწყია ღვწა და განუვრცია იგი. მის კრებულს პირობითად “ბესარიონის კრებულს” უწოდებენ. მესამე ჰაგიოგრაფიული კრებულის ავტორი კი კათალიკოსი ანტონი I-ია. მის შრომას “მარტირიკა” ეწოდება. ეს შრომა მნიშვნელოვნად განსხვავდება წინამორბედთაგან. ანტონიმ უფრო ფართო დანიშნულება მისცა ჰაგიოგრაფიულ კრებულს, რომელიც აღარ შედგებოდა მხოლოდ წმინდანთა საკითხავებისგან, მან მას ლიტერატურული ხასიათი მიენიჭა. ანტონის “მარტირიკა”ქართული ჰაგიოგრაფიული კრებულების განვითარების ისტორიაში განმასრულებელ ეტაპად გვევლინება.
და აი, 1882 წელს იბეჭდება მ. საბინინის “საქართველოს სამოთხე: სრული აღწერაÁ ღვაწლთა და ვნებათა საქართუელოს წმიდათა, შეკრებილი ხრონოლოგიურად და გამოცემული პეტერბურღის სასულიერო აკადემიის კანდიდატის ივერიელის გობრონ (მიხაილ) პავლეს ძის საბინინის მიერ, პეტერბურღი, ჩყპბ წელსა”. ავტორი შესავალში გვამცნობს, რომ მისი წიგნი სხვა ქართველ წმინდანთა “ცხორებებისგან” თავისი სისრულით გამოირჩევა და რომ წიგნის შექმნის მთავარი მიზანი ქართველობის შენარჩუნება იყო, რომელიც XIX საუკუნის ბოლოს განსაკუთრებული საფრთხის წინაშე იდგა. საბინინი წერს, რომ ამ კრებულით მას სურს წინ აღუდგეს იმ ქართველთ და უცხოტომელთ: “რომელთა ჰნებავთ ჩუენისა მშუენიერისა და ღვთივ საყუარელისა ენისა მოსპობა.”
“საქართველოს სამოთხე” ორმოცდაათი თავისგან შედგება. ის ღმრთისმშობლის მიძინებით იწყება, შემდგომ წმ. ანდრია პირველწოდებულის, წმ. გიორგის, წმ. ნინოს ცხოვრებები მოსდევს. აქ შესულია წმ. ცამეტ ასურელ მამათა, წმინდათა იოანესა და ეფთვიმეს, წმ. გიორგი მთაწმიდელის “ცხორებანი”; წამება წმ. შუშანიკისა, წმ. აბოსი, წმ. რაჟდენისა, წმიდა მეფეთა ლუარსაბისა და არჩილისა, ცხოვრება წმ. დავით აღმაშენებლისა და სხვათა.
ზოგიერთ წმინდანის ცხოვრებას, ილÁუსტრაცია ახლავს თან. მათი რაოდენობა მთლიანობაში ოცდახუთს შეადგენს. ილÁუსტრაციები ქრომოლითოგრაფიული წესითაა შესრულებული და შავთეთრადაა წიგნში წარმოდგენილი. აი რას გვეუბნება ილÁუსტრციების შესახებ მ. საბინინი: “მხატრობები ზოგი ერთი გადმოვიღე წმიდა სუეტის ცხოვლის კედლიდგან, ზოგნი მრავალმთის დანგრეულის მონასტრების კედლებიდგან, ზოგი მიბოძა კნიაზმან გრიგორის ძემ გაგარინმან – და ზოგი ერთი დავით ბატონიშვილის ხელნაწერთაგან და სხვ. – მრავალი მათგანი არ იყვნენ ისრედ აღსრულებულნი, ვითარ მოითხოვდა კლასიკური მხატვრობა, არამედ შემწეობით სხუა და სხუა მხატვართა სამხ. აკადემიისათა, სრულ ვჰყავ მხატრობანი, რომელნიც აქა არიან...”
წიგნში სულ 25 ილუსტრაციაა, აი, მათი ჩამონათვალი (ხაზგასმულია “მამადავითის” ეკლესიაში გამოყენებულ ილუსტრაციათა დასახელებანი):
1. წმიდა მოციქული სრულიად საქართველოისა ნინა
2. ღვთისმშობლის მიერ წარვლენა, წმ. მოციქულისა ნინოსი საქადაგოდ
3. წმ. პირუელ მოწამე საქართველოს ეკკლესიისა რაჟდენ
4. წმიდა მოწამე შუშანიკ
5. ღირსი მამა იოანნე ზედაზნელი
6. ღირსი მამა ისე წილკნელი
7. წმ. მღვდელ მოწამე აბიბოს ნეკრესელი
8. წმიდა მამა იოსებ ამბა ალავერდელი
9. წმ. დიდი და საკვირველთ მოქმედი შიო მღვიმელი
10. ღუთისმშობლის მიხედვა წმ. დიდისა და საკვირველთ მოქმედისა შიო მღვიმელისადმი
11. ღირსი მამა დავით გარეჯელი
12. ღირსი მამა ანტონ მარტყოფელი (მესვეტე)
13. წმიდა მღვდელთ მოწამე ნეოფიტე ურბნელი
14. წმიდა მოწამე ევსტათი მცხეთელი
15. წმ. მოწამენი მთავარნი არგვეთისანი დავით და კონსტანტინე
16. წმიდანი მოწამენი მეფენი საქართ. ლუარსაბ და არჩილ
17. წმიდა მოწამე აბო თბილელი
18. წმიდა მოწამე კონსტანტინე მთავარი
19. ღირსი მამა ილარიონ ქართველი საკვირველთ მოქმედი
20. წმ. მოწამე გობრონ (მიხაილ)
21. ღირსი მამანი იოანნე, გაბრიელ და ევთიმე მთარგმნელი (მთაწმიდელნი)
22. ღირსი მამა გიორგი მთარგმნელი (მთაწმიდელი)
23. წმ. მეფე სრულიად საქართუელოისა დავით III აღმაშენებელი
24. წმიდა მთავარ მოწამე დედუფალი კახეთისა ქეთევან
25. 1) წმიდა მთავარ მოწამე ბიძინა ჩოლოყაშვილი 2) წმიდამოწამე ელიზბარ და წმიდა მოწამე შალვა ქსნის ერისთავი
„მამადავითის“ მომხატველმა ამ 25-დან 15 გადმოიტანა და 16 ხატად განალგა კედლებზე. თუმცა სამი გრავÁურა ოდნავ შეცვალა. წიგნში ცალცალკე სხვადახვა ფურცელზე დახატული დავით აღმაშენებელი და ილარიონ ქართველი ერთ ხატად გამოსახა სვეტზე, წმ. იოანე, ექვთიმე და გაბრიელ ბერი კი, რომლებიც ერთად არიან წიგნში წარმოდგენილნი – გააცალკევა და თითოეულს დამოუკიდებელი ჩარჩო შემოავლო.
დაკვირვების შედეგად ირკვევა, რომ „მამადავითის“ მომხატველმა წიგნში არსებული ყველა ის ილÁუსტრაცია გამოიყენა, სადაც წმიდა მამანი არიან გამოსახულნი. კედელზე გადმოიტანეს სამივე მეფის ხატებაც. არადა, წიგნში სხვა წმინდანნიც რომ მრავლად არიან? (წმ. აბო, წმ. ევსტათი, წმ. გობრონი და ა.შ). აშკარაა კონკრეტული არჩევანი – წმიდა მამანი და წმიდა მეფენი. ეს ნამდვილად შემკვეთთა პირად სურვილსა და ნააზრზე მიგვითითებს. სავსებით ლოგიკურია „მამადავითის“ კედლებზე მთაწმინდელ მამათა გამოსახვა (ეს ადგილი ხომ ათონის ივერთა მონასტრის ბერების ბინად ითვლებოდა საქართველოში, სწორედ მათ გამო ეწოდა “მთაწმინდა”), მით უფრო მართებულია მთაწმინდის მონასტრის დამაარსებლის, წმ. მამა დავითის და მის სულიერ ძმათა, წმ. ასურელ მამათა “ხატების” არსებობა ამ სივრცეში. თუმცა რატომ შვიდისა და არა ცამეტივესი? იმიტომ რომ, წიგნში მხოლოდ შვიდი წმ. ასურელი მამის ცხოვრებაა შეკრებილი, შესაბამისად შვიდია ილÁუსტრაციაც. დანარჩენი ხუთისა ერთ მოთხრობად ერთიანდება, რომელსაც ილÁუსტრაციები არ ახლავს.
ამ მამებს გვერდს კიდევ ორი ღვაწლმოსილი მამა უმშვენებს – წმ. მღვდელმოწამე ნეოფიტე ურბნელი და წმ. საკვირველთმოქმედი ილარიონ ქართველი. მიუხედავათ მათი ღვაწლმოსილებისა, მაინც ჩნდება კითხვა, რატომ მაინცადამაინც ისინი? პასუხი ამ შემთხვევაშიც ძალზე მარტივია: მთლიანობაში ხომ წიგნში წმ. მამათაგან სწორედ ამ ორის, შვიდ ასურელ და ოთხ მთაწმინდელ მამათა გარდა, სხვა მღვდელმასახურთა გამოსახულება არ მოიპოვება. აქცენტი კი, შემკვეთთა თუ მოთავეთა მხრიდან, აშკარად მღვდელმსახურებზე გაკეთდა.
ყურადღებას ერთ სვეტზე, ერთ “ხატად” გამოსახული წმ. მეფე დავით აღმაშენებელი და წმ. ილარიონ ქართველი იქცევენ (სურ. 12) – მათ არც დროით, არც დასებრივ, არც ღვაწლით აქვთ რაიმე საერთო. კითხვაზე პასუხს კვლავ “საქართველოს სამოთხე”, კერძოდ, წმ. ილარიონ ქართველის ცხოვრებაზე მიხ. საბინინის მიერ დართული კომენტარი გვაწვდის: “ცხოვრება ღირსისა ილარიონ ქართველისა პირველად აღწერილი იყო ბერძნულ ენაზედ, ბრძანებითა ბერძენთ იმპერატორისათა, მონაზონ ვასილის მიერ, რომელიც იყო მოწაფე ღირსისა ამის მამისა; ქართულ ენაზედ თარგმნილი იყო – თეოფილე მონაზონის მიერ, შემდეგ ქმნილი მიტროპოლიტ აზიის ქალაქისა ტარსიისა, ბრძანებითა და სურვილითა წმ. მეფის ჩუენისა დავით III აღმაშენებლისა... ” ეს უნდა იყოს წმ. დავითის და წმ. ილარიონის შეკავშირებისა.
განსაკუთრებულ ინტერესს წმ. შუშანიკის ადგილმდებარეობა იწვევს. წმ. შუშანიკი ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან და საპატიო ადგილას, წმ. ნინოს გასწვრივ, საკურთხევლის ბურჯზეა გამოსახული (სურ. 11). ჩვენთვის, ქართველთათვის საამაყო წმ. დედოფლის არსებობა ქართველ წმინდანთა ჯგუფში სავსებით ბუნებრივია (ამის სხვა მაგალითებიც მოგვეპოვება), თუმცა, მისთვის ასეთი გამორჩეული ადგილის მიჩენა არა მხოლოდ უცნაური, ვფიქრობ არასწორიცაა. პირველ ყოვლისა, კვლავ “საქართველოს სამოთხეს” მოვიშველიებ სადაც, წმ. შუშანიკის მარტვილობას დართულ საბინინისეულ კომენტარში ასეთ რამეს ვკითხულობთ: “წმ. მოწამე... შუშანიკ, იყო ასული დიდისა სომეხთ მხედართ მთავრისა ვარდან დიდისა მამიკონიანისა... ვარდან მამიკონიან, შემდეგ განდგომილებისა სპართაგან იწამა მათ მიერ მართლმადიდებლობისთვის, რამეთუ მათ დღეთა შინა სომეხნი, მკვიდრ იყუნეს მართლმადიდებლობასა ზედა ბერძენთასა და ამისა გამოთ დიდი კავშირი ჰქონდათ ქართუელთა და სომეხთა. შემდეგ უარყოფისა სომეხთა მიერ წმ. მაღთლმადიდებლობისასა 551 წ. კავშირი სიყუარულისა და ერთობისა სარწმუნოების სრულიად დაირღვა და იმ დროიდგან, ვიდრე აქამომდე შური და მტრობა ფრიადი დაემკვიდრა სომეხთა ერთმხრივ და ბერძენთა ქართუელთა თანა მეორე მხრივ; ამის გამო სომეხთა არა ოდეს აქუთ უფლება ძრახვისა ვითარმედ წმ. შუშანიკ მათგანი არს და მოწამე მათის სარწმუნოებისა. ჭეშმარიტი არს ესე, თუ ვიეთმე დროსა შინა წმიდისასა, ყოფილ იყო სარწმუნოება აწინდელთა სომეხთა, წმიდა იგი უთუოთ შეაჩუენებდა და ბილწად შერაცხამდა სწავლასა სომეხთასა. უწყოდენ სომეხთა, რომელთა “ხსენება შეჩუენებულ არს ამიერ უკუნისამდე”... რამეთუ ნამდვილი ცხოვრება საუკუნო, არა ნათესაობით მოიპოების, არამედ აღსარებითა წმიდა სარწმუნოებისასა, რომელსა ზედა დამკვიდრებულ არს მსოფლიო სამოციქულო ეკლესია.”
ქართველთა და სომეხთა შორის VII საუკუნის დამდეგს სარწმუნოების ნიადაგზე მომხდარი განხეთქილების შემდგომ, ვითარება არაერთხელ დაძაბულა. XIX საუკუნეშიც მძაფრად მდგარა ეს პრობლემა – თუმცა ადრინდელი დაპირისპირება დიოფიზიტებსა და მონოფიზიტებს შორის ამ პერიოდში ეროვნულ შუღლში გადაიზარდა. აკი თავად მიხაილ საბინინიც გვამცნობს ამის შესახებ თავის კომენტარში, ყურადღებას კი იმაზე ამახვილებს, რომ ეროვნებით სომეხი შუშანიკი მართლმადიდებლობისთვის წამებული ქართველი წმინდანია.

* * *
ამგვარად, “მამადავითის” მოხატულობის ძირითად მასაზრდოებლად, შინაარსობრივადაც და ფორმისმიერადაც მიხაილ (გობრონ) საბინინის „საქართველოს სამოთხე“ გვევლინება. მის ავტორს სურდა წინ აღდგომოდა მათ, „რომელთა ჰნებავთ ჩუენისა მშუენიერისა და ღვთივ საყუარელისა ენისა მოსპობა.“ იგივე სურთ იმ ადამიანთაც, ვინც მოხატულობის ეს უცნაური პროგრამა შეიმუშავა.
“მამადავითის” მხატვრულადაც და შინაარსობრივადაც გაუმართავ, უჩვეულო პროგრამას სამშობლოს სიყვარულით გულანთებულ ადამიანთა ფიქრის ანაბეჭდი ატყვია. გარეგნულად არაქართული ქართულზე გვესაუბრება, შესაძლოა ძალზე გაუგებრად, გაუმართავად, თუმცა გულწრფელი სურვილით სათქმელი გაგვაგებინოს.
ზემოთ განხილულ საკითხებთან მიმართებით ჩემი განსაკუთრებული ყურადღება “მამადავითს” პროგრამაში ჩართულმა ერთმა მონაკვეთმა, საკურთხევლის თაღის კეხში, წრიულ მედალიონში გამოსახულმა ღმრთისმშობელმა მიიპყრო (სურ. 13). მის ორსავ მხარეს წინასწარმეტყველნი განულაგებია მხატვარს - მარცხნივ მოსე და ელია, მარჯვნივ კი, დავითი და ესაია. დედა ღვთისას ხელთ ვიწრო, თეთრი ნაჭერი – საკუთარი სარტყელი უპყრია.
გადმოცემის თანახმად, ღმრთისმშობილის სარტყლის ნაწილი XI საუკუნიდან მოყოლებული საქართველოში ინახება. ერთ-ერთი ვერსიის მიხედვით სარტყელი, ვლაქერნის ხატთან ერთად, ბიზანტიის იმპერატორის ძმისშვილს, ელენეს ჩამოუტანია, რომელიც მეფე ბაგრატ IV-ზე (1027-1072წწ.) დაუქორწინებიათ. XV საუკუნის უცხოური წყაროები იმასაც გვამცნობს, რომ იმ პერიოდში, წმინდა მიწაზე მყოფი პილიგრიმები ქართველთ „სარტყლის ქრისტიანებად“ მოიხსენიებდნენ.
თავდაპირველად სარტყელი ხატითურთ (სარტყელი ხატზე იყო მიმაგრებული) დაუსვენებიათ სამურზაყანოში, ახლადაგებულ ბედიის მონასტერში, რომელიც ბლაქერნის სახელობისა ყოფილა. XVI საუკუნეში, უსაფრთხოების მიზნით, სარტყელი ჯერ მარტვილში, შემდგომ კი, ზუგდიდში, ღვთისმშობილის ტაძარში გადმოუსვენებიათ. XVIII საუკუნის დასაწყისში კი სიწმინდე უშუალოდ სამეგრელოს მთავრების რეზიდენციაში ინახებოდა.
ბლაქერნის ხატის ასლები საქართველოს სხვა კუთხეებშიც შეიქმნა. ზოგიერთ ქართულ ეკლესიაში ბლაქერნის ღმრთისმშობილის ფრესკაც ყოფილა, მაგ., ახტალის მონასტერში.
ამ შემთხვევაში, ჩვენთვის, ბლაქერნის ხატთან და სარტყელთან დაკავშირებული XIX საუკუნეში მომხდარი მოვლენებია მეტად საყურადღებო. ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების (1801) შემდგომ, 1803 წელს სამეგრელოს მთავარი გრიგოლ დადიანი რუსეთის ქვეშევრდომობაში შევიდა. ჯერ კიდევ ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებამდე, ქართველთათვის ეს მეტად ძვირფასი სიწმინდე უსაფრთხოების მიზნით მთავარს თბილისში გაუგზავნია. გიორგი XII-ის სიკვდილისა და ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების შემდგომ, სიწმინდე მეფის ძეს დავით ბატონიშვილის ხელთ აღმოჩენილა, რომელმაც რუსეთში გადასახლებისას ის თან წაიღო. გრიგოლ დადიანის გარდაცვალების შემდგომ მისმა ქვრივმა, ნინო ბაგრატიონ-დადიანისამ ამ სიწმინდის უკან დაბრუნება სთხოვა ბატონიშვილს, რაზეც უარი მიიღო. ამიტომ სამეგრელოს დიდებულებმა ხერხი იხმარეს და ეს სიწმინდე საჩუქრად ხელმწიფე იმპერატორს უძღვნეს. ამის წინააღმდეგ კი, ბატონიშვილი ვეღარ წავიდოდა და ხატი და სარტყელი რუსეთში ჩასულ სამეგრელოს წარმომადგენლებს გადასცა. რუსეთის იმპერატორმა კი, გარკვეული პოლიტიკური მოსაზრებების გამო, პავლე ციციანოვის რჩევით, სიწმინდე უკან დაუბრუნა ქართველთ, მისივე განმარტებით კეთილგანწყობის გამოხატვის ნიშნად.
სარტყელი საქართველოს დაუბრუნდა. ის თავიდან გორდში, დადიანის ეკლესიაში ყოფილა დასვენებული, შემდგომ კი მარტვილის მონასტერში გადაუტანიათ, მალევე კი იგი ზუგდიდში, სპეციალურად ბლაქერნის ღვთისმშობლის სახელობაზე ახლადაგებულ ტაძარში გადაუსვენებიათ.
სარტყელთან დაკავშირებული შემდგომი მოვლენები ძალზე ბუნდოვანია. თავად ბლაქერნის ხატი ახლა შ. ამირანაშვილის სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმშია დაცული, აქვე უნდა იყოს კვლავაც მასზე მიმაგრებული სარტყელიც.
ამ მოკლე მიმოხილვით კარგად იკვეთება ღმრთისმშობლის სარტყელთან დაკავშირებული ის დიდი ტრადიცია, რაც საქართველოში საუკუნეების მანძილზე არსებულა. XIX საუკუნეში ეს თემა კიდევ უფრო აქტიურად წამოწეულა წინ ქართველ და უცხოელ მკვლევართა მიერ.
სარტყლით ხელში ვხედავთ ღმრთისმშობელს, მიხ. საბინინის ხატზე – „საქართველოს ეკლესიის დიდება“ – სვეტიცხოველის გარშემო შემოჯარულ წმნდანთა ზემოთ, მაცხოვრის წინაშე, ამგვარად წარმდგარი დედა ღვთისა (მოპირდაპირე მხარეს წმ. ანდრია პირველწოდებულს მოუყრია მუხლი), სწორედ რომ მის წილხვდომილ ერს შეავედრებს უფალს და ნიშნად მფარველობისა თავის სარტყელს გადმოაფარებს. ამგვარადვე იკითხება “მამადავითის” ტრიუმფალური თაღის კეხში გამოსახული ღმრთისმშობლის ხატება. მისი სარტყელი საფარველად ეფინება ეკლესიაში შესულ თითოეულ მლოცველს და ქართველ წმინდანთ: წმ. მამებს, წმ. მეფეთ, წმ. დედებს – მათ, ვინც თავისი სისხლით თუ ღვაწლით დიდი ამაგი დასდო ღმრთისმშობლის წილხვედრ მიწას.
ესაა გამოსახულება ღმრთისმშობლისა, რომელიც მაშინ, XIX საუკუნეში, დაუძლურებულმა, დაჩაგრულმა, გადაშენების პირას მყოფმა ქართველობამ გამოსახა, ნიშნად რწმენისა და იმედისა.

* * *
ქართული მართლმადიდებლური ტრადიციისთვის სრულიად უცხოდ მოხატული „მამადავითის” ეკლესია, ფრაკით მოსილ იმ ქართველთ გვახსენებს, ვინც აქტიურად იყვნენ ჩართულნი, XIX საუკუნის მიწურულს, ეროვნულ - განმათავისუფლებელ მოძრაობაში.
ამ მხატვრობაში ვერ ნახავთ ღრმა თეოლოგიურ ბმულებს; ამ კედლებს არ ამკობს ბიბლიური სცენები და სწორედ რომ ეს ანომალური პროგრამა გამოკვეთს იმ შინაარსს, რომლითაცაა ნასაზრდოების ეს მხატვრობა.
მართალია „მამადავითის” მოხატულობას ამ მხრივ ანალოგი არ მოეძებნება, მაგრამ, ამავე დროს მისი პერიოდის სხვა მოხატულობებშიც ქართველ წმინდანთა თემა ყოველთვის აქცენტირებულია (თბილისის სიონის, თბილისისვე წმ. სამების მხატვრობებში, წმ. გიორგის სახელობის კარის ეკლესიად წოდებულ აწ წაშლილ ფრეკებში, XX საუკუნის დამდეგის მოხატულობებშიც).
აღსანიშნავია წმინდანთა გარეგნული იერიც. 1882 წლის შემდგომ შესრულებულ მოხატულობებში სწორედ მიხ. საბინინის „საქართველოს სამოთხე“ იქცა სახელმძღვანელოდ XIX საუკუნის მიწურულისა და XX საუკუნის დასაწყისის მხატვრებისთვის. თუმცა, ამგვარი ზუსტი ასლები, როგორსაც „მამადავითის“ ეკლესიაში ვხედავთ, არსადაა. ეს უკანასკნელი ერთადერთია, სადაც მოხატულობა ვიზუალურადაც და შინაარსობრივადაც „საქართველოს სამოთხითაა“ ნასაზრდოები.
„მამადავითის“ ეკლესია სარკეა იმდროინდელი, სავალალო რეალობისა. უცხოტომელის მიერ არაქართულად შესრულებული მოხატულობაში, გასაოცრად აქცენტირებული ქართველ წმინდანთა ჯგუფი იმ კრიზისს ასახავს, რომელშიც იმდროინდელი ქართველობა იმყოფებოდა.
XIX საუკუნის საეკლესიო ხელოვნება დღეს, ხშირად „უცხოსთან“, „მდარესთან“, „მიუღებელთან“, „არაკანონიკურთან“, ასოცირდება. ამიტომაა, რომ ამ პერიოდის ზოგიერთი ნიმუში განადგურების საფრთხის წინაშეა (მაგ., აღარ არსებობს წმ. გიორგის სახელობის კარის ეკლესიის მხატვრობა, არადა ის თუნდაც იმით იყო ძვირფასი, რომ მისი მომხატველი ქართველია). ეს ე.წ. „ღირებულებაგამოცლილი“ ხელოვნება ჩვენი წარსულია – ისტორია ჩვენი სამშობლოსი, ჩვენი ეკლესიისა. მნიშვნელოვანია ობიექტურად შეფასდეს XIX საუკუნეში მიმდინარე პროცესები, მათი როგორც უარყოფითი, ისე დადებითი მხარეები და დაფასდეს კიდეც, იმ ზომაზე, რა ზომაზეცაა დასაფასებელი.

Summary
Some Peculiarities of Murals of the Mtatsminda "Mamadaviti" Church
The 19th century proved one of the complicated periods in the history of Georgia - Russian Empire annexed its statehood, deprived the Georgian Orthodox Church of its autocephaly, which had influenced the Georgian ecclesiastical art: the numerous contemporary artifacts were not characteristic of the country and its traditions, although their historical significance might be great. One og these warks are murals in the church of "Mamadaviti" situated on the mountain calld mtatsminda (Holy Mount). According to the oral tradition, the monastery was founded rere in the 6th century by St Father Davit Garejeli (St Davit of Gareji) - one of the thirteen Surian Fathers. The monastery was renewed in the 10th century by the monks from Mount Athos (hence, the name of the mountain). In 1860s a new domed church was erected in the monastery destroyed many times since that pariod. The murals are executed in 1889. ONly Georgian Saints are represented in the church - holy monks (both St Syrian Fathers - Shio Mghvimeli, Ioseb Alaverdeli, Abibos Nekreseli, Anton Martkopeli, Iese Tsilkneli, David Garejeli, Ioane Zedazneli and holy Fathers from mount Athos - st Ioane, Epthimios, Gabriel and Giogri Mtatsmindeli; St Illarion Kartveli and St Neophite Bishop of Urbnisi), holy kings (St David the Builder and St Martyrs Archil and LUarsab), female saints (St NIno and St Shushanik), exept the dome where the Pantorcrator is depicted, the pendentives (with faces of the Evangelists), the chansel (image of St Trinity in the conch, St Appostoles Holy Bishops on the wall and medallions with images of Prophets and the VIrgin on the vault of the chancel bay) and the west gallery (five parables from the Gospel. If selection and classification of Holy Monks arises no questions, the representations of other Saints (e.g., St Shushanik) requires father explanation . The images of the Gospel parablesfollow the illustrarions of the BIBle by J. Schnorr von Karlsfield, and the images of Georgian Saints, as well as the peculiarities of the whole ensemble in general are based on th illustrations from "Georgian Paradise" by MIchael (Gobron) Sabinin (1815-1900) published in 1882 and the interpretations of the same author. Here onlu those Holy MOnks and clericals are represented, whose "portraits" are illustrated in the "Georgian Paradise": St David the Builder and St Illarion Kartveli are framed together becouse the holy king was the initiator of the translation of the "Vita" of the prominent Georgian holy monk active in the 9th century from Greek into Georgian. St Shushanic's presence is interpreted by her provenance from Armenia and her affiliation with the Orthodox-Chalkedonian (and not the Armenian-Monophysite) traditions. It is notewarthy that the Virgin is depicted with a girdle in her hand - the relic is kept in Samegrelo (west Georgia) for ages.
The programme of the murals of "Mamadaviti" church vividlu reflects the desire to show the historical dignity of the Georgian Church, Which is discernible in elaboration of the composition of Georgian Saints in the 17th-18-th centuries and likewise noriceable in other 19th-20th centuries murals.